Księstwo świdnicko-jaworskie

1. Powstanie księstwa świdnicko - jaworskiego

W 1274 r. książę legnicki Bolesław II Rogatka wydzielił swojemu najstarszemu synowi Henrykowi V Grubemu samodzielną dzielnicę ze stolicą w Jaworze. Nowo powstałe księstwo jaworskie obejmowało jeszcze Bolków, Kamienną Górę, Lubawkę, Lwówek Śląski i Świerzawę. 

Księstwo jaworskie pod rządami Henryka V Grubego (Brzuchatego) w latach ok. 1274-1277.

Herb Księstwa Jaworskiego w latach ok 1274-1742

W 1277 r. Bolesław II Rogatka za pośrednictwem wynajętych ludzi, porwał swojego bratanka księcia wrocławskiego Henryka IV Prawego. Uwięził go na zamku we Wleniu i zażądał przekazanie mu części dzielnicy wrocławskiej, należnej po zmarłym bracie, arcybiskupie Władysławie salzburskim. Przeciwko Bolesławowi II Rogatce i Henrykowi V Grubemu zawiązała się koalicja książąt, w skład której weszli książęta głogowscy: Henryk III (I), Konrad II Garbaty i Przemko oraz władca Wielkopolski Przemysł II. Wrogie wojska książąt spotkały się 23 IV 1277 r. pod Stolcem koło Ząbkowic Śląskich. Koalicja książąt głogowsko – wielkopolskich została pokonana przez Henryka V Grubego. Interwencja króla czeskiego Przemysła Ottokara II przyniosła Henrykowi IV Prawemu wolność, ale za cenę ustępstw terytorialnych wobec stryja i brata stryjecznego. Na mocy układu zawartego w dn. 15 VII 1277 r. książę wrocławski przekazał Bolesławowi II Rogatce Środę Śląską, a Henrykowi V Grubemu okręg strzegomski z miastem Strzegom. 

Księstwo Jaworskie w latach 1277-1281 i 1286-1289

W dn. 26 XII 1278 r. zmarł Bolesław II Rogatka, a Henryk V Gruby objął rządy w księstwie legnickim, a dzielnicę jaworską przekazał młodszym braciom Bolkowi I Surowemu i Bernardowi Zwinnemu. 

Kilka lat później bo koło 1280/1281 r. księstwo jaworskie uległo podziałowi: Bolko I Surowy obejmuje Jawor a Bernard Zwinny ziemię lwówecką. 

Księstwo jaworskie i księstwo lwóweckie w latach 1281-1286

W kwietniu 1279 r. Bolko I w Szpandawie zaręczył się z Beatrycze, córką Ottona V Długiego margrabiego brandenburskiego i regenta królestwa czeskiego za małoletniości Wacława II. W 1280 r. Henryk V Gruby, Bolko I Surowy i Bernard Zwinny posiłkowali Ottona V Długiego w wyprawie na Henryka IV Prawego, który rościł sobie prawo do opieki nad małoletnim Wacławem II. Książę wrocławski po odparciu najazdu w odwecie spustoszył księstwo jaworskie. W 1286 r. bezpotomnie umiera Bernard Zwinny, a dzielnica lwówecka wraca do księstwa jaworskiego. Bolko I Surowy widząc coraz silniejszą pozycję Henryka IV Prawego na Śląsku zbliżył się do Wacława II czeskiego. Zawarto sojusz jaworsko-czeski. W 1289 r. Bolko I Surowy przejmuje od Wacława II Chełmsko Śląskie.

Księstwo Jaworskie w latach 1289-1290

           

Kolejne zawirowania polityczne na Śląsku, a co za tym idzie zmiany terytorialne nastąpiły po śmierci Henryka IV Prawego w 1290 r. Książę ten zmarł bezpotomnie, a zgodnie z testamentem księstwo wrocławskie miał przejąć książę głogowski Henryk III, lecz patrycjat wrocławski przekazał władzę łagodnemu księciu legnickiemu Henrykowi V Grubemu, który propozycję przyjął. Był jednak zbyt słaby, aby przeciwstawić się Henrykowi III głogowskiemu, dlatego też zaczął zabiegać o pomoc brata Bolka I Surowego. Uzyskał ją, ale dopiero po przekazaniu na przełomie lata – jesieni 1290 r. księciu jaworskiemu południowych terenów księstwa wrocławskiego ze Świdnicą, Ząbkowicami, Strzelinem, Ziębicami i Dzierżoniowem.

Księstwo świdnicko-jaworskie pod rządami Bolka I Surowego w latach 1290-1296

 Herb księstwa świdnicko-jaworskiego (i księstwa świdnickiego)

W ten sposób uformowało się silne księstwo świdnicko-jaworskie, powiększone jeszcze w późniejszych latach. W  latach 1288-91 warownię w Książu odnowił i rozbudował Bolko I Surowy. Niedługo potem Bolko I przeprowadził swój dwór z Lwówka do Książa i odtąd aż do roku 1392 zamek ten pełnił funkcję centralnego, obok Świdnicy, ośrodka władzy książęcej. Władcy księstwa świdnicko-jaworskiego używali tytułu pana na  Książęcej Górze (Fürstenbergu czyli obecnie Książ).

  Widok obecny zamku Książ (Książęca Góra/Fürstenberg/Fürstenstein) - siedziba książąt świdnicko-jaworskich z rodu Piastów.

2. Wzrost znaczenia księstwa świdnicko - jaworskiego

Coraz silniejsza pozycja Czech oraz jej ekspansywna polityka względem pogrążonej w rozbiciu dzielnicowym Polski spowodowała zmianę polityki księcia Bolka I Surowego względem Wacława II czeskiego. Książę broniąc swojej niezależności rozpoczął budowę zamków na południowych i zachodnich granicach księstwa świdnicko-jaworskiego. W 1295 r. wojska czeskie, mając poparcie króla niemieckiego Adolfa I z Nassau, wkroczyły na ziemie księstwa. Król czeski w ten sposób próbował upomnieć się o spadek po księciu wrocławskim Henryku IV Prawym zmarłym w 1290 r. Jednak wojska czeskie zostały powstrzymane przez wojska jaworskie pod Kamienną Górą. Bolko I Surowy i Henryk V Gruby obawiając się agresywnej polityki Wacława II czeskiego podjęli interwencję dyplomatyczną w Rzymie, której efektem był dokument protekcyjny papieża Bonifacego VIII z dn. 1 II 1296 r. Papież wziął nim pod swoją opiekę księstwo świdnicko-jaworskie i wrocławsko-legnickie. W tym samym roku Bolko I Surowy obejmuje gród w Sobótce z nadania Henryka V Grubego (w zamian za opiekę nad jego małoletnimi synami: Bolesławem III Rozrzutnym, Henrykiem VI Dobrym i Władysławem).

 Księstwo świdnicko-jaworskie po przyłączeniu Sobótki w 1296 r.

Już w 1297 r. Bolko I Surowy zawarł porozumienie z Czechami. Natomiast 22 II 1296 r. zmarł Henryk V Gruby, a Bolko I Surowy objął rządy regencyjne (opiekuńcze) nad jego małoletnimi synami w księstwie wrocławsko-legnickim. Niechętny regencji księcia świdnickiego był Wrocław, który odmówił wpuszczenia władcy do miasta. Ten jednak dokonał wyłomu w murze miejskim i wkroczył do niego z wojskiem. Jeszcze w tym samym roku Bolko I Surowy podjął działania zbrojne przeciw Henrykowi III głogowskiemu i odzyskał Chojnów i Bolesławiec. W 1297 r. na wiecu książąt śląskich w Zwanowicach zawarto porozumienie między walczącymi stronami, potwierdzające zdobycze władcy świdnickiego na księciu głogowskim. Chojnów oddano synom Henryka V Grubego, a Bolesławiec włączono bezpośrednio do księstwa świdnicko-jaworskiego.

Księstwo świdnicko-jaworskie w latach 1296-1312

            Bolko I Surowy jako regent księstwa wrocławsko-legnickiego okazał się dobrym administratorem i gospodarzem, dzięki czemu w Roczniku krzeszowskim został nazwany „corona Silesiae”, czyli "korona całego Śląska". Stworzono system obwarowań broniących posiadłości dziedziczne księcia, jak i księstwa należącego do małoletnich bratanków. W 1300 r. Bolko I Surowy nie uznał koronacji Wacława II czeskiego na króla polski, a w 1301 r. podjął wspólnie z Henrykiem III głogowskim wyprawę zbrojną przeciw Czechom na Odolanów.

            Bolko I Surowy zmarł między 2 a 9 listopada 1301 r. i został pochowany w klasztorze w Krzeszowie, który stał się mauzoleum książąt piastowskich linii świdnicko-jaworskich.

Nagrobek Bolka I Surowego w Krzeszowie. Rekonstrukcja barwna oryginału.

Władca pozostawił po sobie trzech małoletnich synów: Bernarda, Henryka i Bolka. Rządy w ich imieniu objęła wdowa Beatrycze i jej brat Herman III margrabia brandenburski. Regencja w księstwie świdnicko-jaworskim trwała w latach 1301-1307, kiedy to w grudniu 1307 r. władzę przejął najstarszy z braci Bernard.

3. Podział księstwa świdnicko-jaworskiego. Między Polską, Luksemburgami a Wittelsbachami.

Wspólne rządy nad dziedzictwem Bolka I Surowego trwały do 1312 r., kiedy to w Jaworze władzę przejął Henryk I, a Bernard i Bolko II Młodszy wspólnie rządzili w księstwie świdnicko-ziębickim.

Księstwo Bernarda świdnickiego i księstwo Henryka I  jaworskiego


Bolko II Młodszy usamodzielnił się w księstwie ziębickim w 1322 r., chociaż otrzymał je już w 1315 r. W związku z powyższym księstwo świdnicko-jaworskie podzielił się na trzy dzielnice: księstwo jaworskie Henryka I, księstwo świdnickie Bernarda i księstwo ziębickie Bolka II Młodszego.

Księstwo świdnickie Bernarda, Księstwo jaworskie Henryka I i księstwo ziębickie Bolka II Młodszego.

Największym zagrożeniem dla niezależności księstwa świdnickiego i księstwa jaworskiego były w dalszym ciągu Czechy. Bernard świdnicki już w roku 1309/1310 zaaranżował małżeństwo swojej siostry Beatrycze z Ludwikiem IV Bawarskim księciem Dolnej Bawarii. Małżeństwo to związało księcia długoletnim sojuszem z Wittelsbachami, których nawet wsparł w 1322 r. w bitwie pod Mühldorf. Następnie w 1310 r. sam Bernard ożenił się z Kunegundą, córką Władysława I Łokietka księcia Polski. Ten zaś związek związał na stałe księcia z dworem polskim. Natomiast w latach 1324-1326 Bernard wydal dwie swoje córki za książąt głogowskiego i opolskiego. Porozumienia polityczne przypieczętowane związkami małżeńskimi miały na celu przede wszystkim wzmocnić i zachować niezależność księstwa świdnickiego wobec Czech rządzonych przez dynastię Luksemburską. Władca w 1322 r. przejął z rąk Bolesława III Rozrzutnego księcia brzesko-legnickiego Niemczę. Książę Bernard zmarł 6 V 1326 r., a władzę w dzielnicy świdnickiej przejęli jego synowie Bolko II Mały i Henryk II. Bracia sprawowali wspólne rządy i nie dokonali podziału księstwa, aby nie osłabiać swojej pozycji względem agresywnych Czech. Książęta świdniccy oparli się na sojuszu z Wittelsbachami i  królem Polski Władysławem I Łokietkiem. W 1331 r. Bolko II Mały zajął Głogów i Bytom Odrzański i występował tutaj jako opiekun swojej siostry Konstancji, wdowy po Przemku głogowskim. Książę stracił oba grody jeszcze w tym samym roku w czasie wojny polsko-czeskiej. Około roku 1337 przejął od stryja Bolka II Młodszego ziębickiego Dzierżoniów, a od 1338 r. Bolko II Mały znów władał Niemczą. Kolejne powiększenie księstwa świdnickiego nastąpiło w 1343 r. kiedy to odkupił od Mikołaja ziębickiego Sobótkę z okręgiem.

Księstwo świdnickie z podziałem na okręgi tzw. weichbild

Księstwo świdnickie z podziałem na okręgi tzw. weichbild


Księstwo jaworskie, aby móc zachować niezależność od Czech również musiało lawirować między Wittelsbachami, Luksemburgami a Polską. Henryk jaworski idąc za przykładem swojego starszego brata, stał w silnej opozycji do Jana Luksemburskiego. W 1316 r. książę poślubił Agnieszkę córkę Wacława II czeskiego (zm. w 1305 r.). Książę jaworski zajął przy poparciu teściowej Ryksy Elżbiety jej wdowią oprawę Hradec. Z terenu tych ziem Henryk jaworski wspierał opozycję przeciw nowemu królowi Czech Janowi Luksemburskiemu. W 1318 r. zawarł z nim porozumienie, na mocy którego Hradec wrócił w ręce króla czeskiego.

18 VIII 1319 r. zmarł bezpotomnie Waldemar margrabia brandenburski, a książę jaworski wystąpił z roszczeniami do spadku, jako syn Beatrycze brandenburskiej. Jeszcze w tym samym roku opanował wschodnie Łużyce ze Zgorzelcem, a zachodnią część Łużyc zajął król czeski. Teren ten stał się polem rywalizacji między Henrykiem jaworskim a Janem Luksemburskim. Jednak jeszcze w tym samym roku zawarto ugodę między Czechami a księstwem jaworskim i obie strony zachowały dotychczasowe zdobycze na terenie Łużyc. Henryk złożył hołd z Łużyc swojemu szwagrowi królowi niemieckiemu Ludwikowi IV Bawarskiemu z dynastii Wittelsbachów. Celem wzmocnienia swojej pozycji na terenie Łużyc książę 27 VII 1320 r. zawarł przymierz z innym pretendentem do spadku brandenburskiego, Warcisławem IV księciem wołogojskim, który opanował Marchię Wkrzańską i Marchię Nową. Jednak ostatecznie w 1337 r. Henryk I zrzekł się Łużyc na rzecz króla czeskiego, a w zamian otrzymał w dożywotnie władanie ziemię głogowską, ale nie stał się z tego tytułu lennikiem króla Czech, tylko występował jako niezależny władca. W 1346 r. zmarł Henryk I jaworski, a swoje księstwo przekazał bratankowi Bokowi II Małemu.
   

 
Księstwo Jaworskie z podziałem na okręgi tzw. weichbild

Budząca się świadomość regionalna na Dolnym Śląsku

Od 1989 r. w warunkach przekształceń ustrojowych nastąpił wyraźny zwrot ku idei regionalizmu na Dolnym Śląsku. Jesteśmy świadkami budzącej się świadomości lokalnej i patriotyzmu lokalnego. Tendencje te potwierdziły uchwały radym Miasta Wrocław 16 października 1999 r. i Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z 27 maja 2000 r. Otwarte, wolne od kompleksów nawiązywanie do dziedzictwa minionych pokoleń, bez pomijania niemieckiej tradycji i historii, to efekt zmian politycznych i pokoleniowych na Dolnym Śląsku. Pokolenia Polaków urodzonych i dorastających na Dolnym Śląsku po 1945 r. nie muszą uzasadniać prawa do identyfikacji z regionem dolnośląskim jako swoją ojczyzną. Pozostają u siebie i mimo że nie są potomkami ludności mieszkającej tu do 1945 r, to jednak są spadkobiercami tworzonego przez poprzedników krajobrazu kulturowego.

W ideę przynależności regionalnej udało się tchnąć życie. Mieszkańcy regionu chętnie umieszczają na swych autach nalepki z herbem Dolnego Śląska i deklaracją "Jestem Dolnoślązakiem".

"Jestem Dolnoślązakiem"

Kolejnym przejawem umacniania się świadomości regionalnej jest ustanowienie przez Sejmik Dolnośląski Święta Województwa Dolnośląskiego na dzień 16 października - wspomnienie patronki regionu Świętej Jadwigi Śląskiej.

16 październik - Święto Województwa Dolnośląskiego
   

    

Bardzo ważna dla świadomości regionalnej Dolnego Ślaska  jest popularyzacja historii regionu oraz rozpowszechnienie i utrwalenie w świadomości jej mieszkańców mapy Dolnego Śląska w jego historycznych granicach. W ostatnim czasie odnotowaliśmy budzenie się świadomości regionalnej w północnej części Dolnego Śląska, czyli w tej części regionu, która znajduje się w granicach Województwa Lubuskiego. Mam tutaj na myśli powiaty: żagański, nowosolski, wschowski, krośnieński, zielonogórski, świebodziński i miasto Zielona Góra. Na tym terenie zorganizowano kampanię informacyjną pt. "Dolny Śląsk. Jestem stąd". Ma ona na celu uświadomić mieszkańcom północnego Dolnego Śląska, gdzie tak naprawdę mieszkają i że są Dolnoślązakami.


"Dolny Śląsk. Jestem stąd"

"Iłowa. Dolny Śląsk. Jestem stąd"

"Bytom Odrzański. Dolny Śląsk. Jestem stąd"

"Nowa Sól. Dolny Śląsk. Jestem stąd"

"Przewóz. Dolny Śląsk. Jestem stąd"

"Szprotawa. Dolny Śląsk. Jestem stąd"

"Żagań. Dolny Śląsk. Jestem stąd"

"Zielona Góra. Dolny Śląsk. Jestem stąd"

"Sulechów. Dolny Śląsk. Jestem stąd"

"Brzeg. Dolny Śląsk. Jestem stąd"

"Namysłów. Dolny Śląsk. Jestem stąd"
   

"Kluczbork. Dolny Śląsk. Jestem stąd"

 

"Nysa. Dolny Śląsk. Jestem stąd"
 

"Świebodzin. Dolny Śląsk. Jestem stąd"

   

"Krosno Odrzańskie. Dolny Śląsk. Jestem stąd"

"Byczyna. Dolny Śląsk. Jestem stąd"

"Wołczyn. Dolny Śląsk. Jestem stąd"
 

   
 

Historyczne granice Dolnego Śląska

W internecie można natrafić na wiele map Śląska oraz jego poszczególnych części składowych. Najwięcej jest map historycznego Śląska utożsamianego z pruską prowincją Śląsk oraz Dolnego Śląska utożsamianego z Województwem Dolnośląskim. Celowo pomijam tutaj kwestię Górnego Śląska, gdyż nie ma większych problemów z określeniem jego historycznych granic, ponieważ w tej części regionu istnieje silna tożsamość regionalna pielęgnowana przez ludność autochtoniczną. Tak więc wracamy do kwestii Dolnego Śląska. Utożsamianie Śląska z pruską prowincją Śląsk i Dolnego Śląska z pruską prowincją Dolny Śląsk jest delikatnie mówiąc uproszczeniem. Może to wynikać z niewiedzy lub czystej ignorancji i niechlujności osób, które stawiają znak równości między pruską prowincją Dolny Śląsk a historycznym Dolnym Śląskiem.
 

Pewnie zadajecie sobie w tym momencie pytanie w czym tkwi problem? 

Już wyjaśniam:
 

Prawie cały historyczny Śląsk znalazł się w 1742 roku w granicach Królestwa Prus. Władze państwa szanowały ustalony porządek administracyjny i historyczny wytworzony na przestrzeni minionych wieków, ale tylko do 1816 roku. Do tego roku przeprowadzono kilka małych korekt na poziomie powiatów (okręgów). Rewolucyjne zmiany w organizacji regionu zaszły w latach 1808-1816 i przeszły do historii pod nazwą reformy Steina-Hardenberga. Wówczas to Śląsk stał się jedną z pruskich prowincji. Istotnym z punktu widzenia historycznych granic Dolnego i Górnego Śląska stał się rok 1816. To właśnie w tym roku doszło do zaburzenia historycznego podziału Śląska na dwie części.

 Na czym polegało to złamanie podziału na historyczny Dolny i Górny Śląsk ?

Do Dolnego Śląska włączono 1 maja 1816 roku hrabstwo kłodzkie oraz powiaty historycznie przynależne do Dolnych Łużyc (lubański, zgorzelecki, różbarski i wojrowicki). Jednocześnie odłączono od Dolnego Śląska jego historyczne ziemie - powiaty nyski, grodkowski i kluczborski. Ponadto poza granicami pruskiej prowincji Dolny Śląsk  znajdowały się historycznie dolnośląskie powiaty: krośnieński i świebodzińsko-sulechowski, które włączono do prowincji Brandenburgia.

Dlatego też, utożsamianie Dolnego Śląska, czy też całego Śląska z pruską prowincją Śląsk jest wielkim błędem.  
  

            Drugą błędną mapą przedstawiającą historyczny Dolny Śląsk, jest mapa obecnego Województwa Dolnośląskiego. Zwolennicy tak pojmowanego Dolnego Śląska również nie mają „zielonego pojęcia” o historycznych granicach Dolnego Śląska. W tym przypadku problem jest zbliżony do sprawy pruskiej prowincji Dolny Śląsk. Województwo Dolnośląskie nie pokrywa się z historycznym obszarem Dolnego Śląska.

 

Dlaczego ? 

Odpowiedź jest prosta. W skład tego województwa wchodzą dolnołużyckie powiaty: lubański, zgorzelecki oraz powiat kłodzki, który jest odrębną jednostką historyczno-geograficzną tj. ziemią kłodzką. Poza granicami Województwa Dolnośląskiego znalazły się historycznie dolnośląskie: powiat brzeski z wyłączeniem gminy Grodków i Popielów,  powiat namysłowski z wyłączeniem gminy Pokój, powiaty żagański, nowosolski, zielonogórski, krośnieński, świebodziński, wschowski oraz miasto Zielona Góra. Ponadto poza granicami Województwa Dolnośląskiego zostały historycznie dolnośląskie gminy: Rychtal, Perzów, Bralin i Sośnie.
  

Poniżej przedstawiam mapę Dolnego Śląska w jego historycznych granicach:

* kolor czerwony to granice historyczne Dolnego Śląska - uwzględniają ona wszystkie historycznie przynależne do Dolnego Śląska ziemie
   

   

    
   

Poniżej przedstawiam mapę Dolnego Śląska w jego historycznych granicach:

* kolor zielony - uwzględnia ona tylko ziemie leżące na ternie obecnej Polski

   
  

   
   
  

Historyczne granice regionu Śląsk z podziałem na Dolną i Górną jego część:

1) Historyczne granice regionu Dolny Śląsk - KOLOR ZIELONY
2) Historyczne granice regionu Górny Śląsk - KOLOR ŻÓŁTY