Księstwo świdnicko-jaworskie

1. Powstanie księstwa świdnicko - jaworskiego

W 1274 r. książę legnicki Bolesław II Rogatka wydzielił swojemu najstarszemu synowi Henrykowi V Grubemu samodzielną dzielnicę ze stolicą w Jaworze. Nowo powstałe księstwo jaworskie obejmowało jeszcze Bolków, Kamienną Górę, Lubawkę, Lwówek Śląski i Świerzawę. 

Księstwo jaworskie pod rządami Henryka V Grubego (Brzuchatego) w latach ok. 1274-1277.

Herb Księstwa Jaworskiego w latach ok 1274-1742

W 1277 r. Bolesław II Rogatka za pośrednictwem wynajętych ludzi, porwał swojego bratanka księcia wrocławskiego Henryka IV Prawego. Uwięził go na zamku we Wleniu i zażądał przekazanie mu części dzielnicy wrocławskiej, należnej po zmarłym bracie, arcybiskupie Władysławie salzburskim. Przeciwko Bolesławowi II Rogatce i Henrykowi V Grubemu zawiązała się koalicja książąt, w skład której weszli książęta głogowscy: Henryk III (I), Konrad II Garbaty i Przemko oraz władca Wielkopolski Przemysł II. Wrogie wojska książąt spotkały się 23 IV 1277 r. pod Stolcem koło Ząbkowic Śląskich. Koalicja książąt głogowsko – wielkopolskich została pokonana przez Henryka V Grubego. Interwencja króla czeskiego Przemysła Ottokara II przyniosła Henrykowi IV Prawemu wolność, ale za cenę ustępstw terytorialnych wobec stryja i brata stryjecznego. Na mocy układu zawartego w dn. 15 VII 1277 r. książę wrocławski przekazał Bolesławowi II Rogatce Środę Śląską, a Henrykowi V Grubemu okręg strzegomski z miastem Strzegom. 

Księstwo Jaworskie w latach 1277-1281 i 1286-1289

W dn. 26 XII 1278 r. zmarł Bolesław II Rogatka, a Henryk V Gruby objął rządy w księstwie legnickim, a dzielnicę jaworską przekazał młodszym braciom Bolkowi I Surowemu i Bernardowi Zwinnemu. 

Kilka lat później bo koło 1280/1281 r. księstwo jaworskie uległo podziałowi: Bolko I Surowy obejmuje Jawor a Bernard Zwinny ziemię lwówecką. 

Księstwo jaworskie i księstwo lwóweckie w latach 1281-1286

W kwietniu 1279 r. Bolko I w Szpandawie zaręczył się z Beatrycze, córką Ottona V Długiego margrabiego brandenburskiego i regenta królestwa czeskiego za małoletniości Wacława II. W 1280 r. Henryk V Gruby, Bolko I Surowy i Bernard Zwinny posiłkowali Ottona V Długiego w wyprawie na Henryka IV Prawego, który rościł sobie prawo do opieki nad małoletnim Wacławem II. Książę wrocławski po odparciu najazdu w odwecie spustoszył księstwo jaworskie. W 1286 r. bezpotomnie umiera Bernard Zwinny, a dzielnica lwówecka wraca do księstwa jaworskiego. Bolko I Surowy widząc coraz silniejszą pozycję Henryka IV Prawego na Śląsku zbliżył się do Wacława II czeskiego. Zawarto sojusz jaworsko-czeski. W 1289 r. Bolko I Surowy przejmuje od Wacława II Chełmsko Śląskie.

Księstwo Jaworskie w latach 1289-1290

           

Kolejne zawirowania polityczne na Śląsku, a co za tym idzie zmiany terytorialne nastąpiły po śmierci Henryka IV Prawego w 1290 r. Książę ten zmarł bezpotomnie, a zgodnie z testamentem księstwo wrocławskie miał przejąć książę głogowski Henryk III, lecz patrycjat wrocławski przekazał władzę łagodnemu księciu legnickiemu Henrykowi V Grubemu, który propozycję przyjął. Był jednak zbyt słaby, aby przeciwstawić się Henrykowi III głogowskiemu, dlatego też zaczął zabiegać o pomoc brata Bolka I Surowego. Uzyskał ją, ale dopiero po przekazaniu na przełomie lata – jesieni 1290 r. księciu jaworskiemu południowych terenów księstwa wrocławskiego ze Świdnicą, Ząbkowicami, Strzelinem, Ziębicami i Dzierżoniowem.

Księstwo świdnicko-jaworskie pod rządami Bolka I Surowego w latach 1290-1296

 Herb księstwa świdnicko-jaworskiego (i księstwa świdnickiego)

W ten sposób uformowało się silne księstwo świdnicko-jaworskie, powiększone jeszcze w późniejszych latach. W  latach 1288-91 warownię w Książu odnowił i rozbudował Bolko I Surowy. Niedługo potem Bolko I przeprowadził swój dwór z Lwówka do Książa i odtąd aż do roku 1392 zamek ten pełnił funkcję centralnego, obok Świdnicy, ośrodka władzy książęcej. Władcy księstwa świdnicko-jaworskiego używali tytułu pana na  Książęcej Górze (Fürstenbergu czyli obecnie Książ).

  Widok obecny zamku Książ (Książęca Góra/Fürstenberg/Fürstenstein) - siedziba książąt świdnicko-jaworskich z rodu Piastów.

2. Wzrost znaczenia księstwa świdnicko - jaworskiego

Coraz silniejsza pozycja Czech oraz jej ekspansywna polityka względem pogrążonej w rozbiciu dzielnicowym Polski spowodowała zmianę polityki księcia Bolka I Surowego względem Wacława II czeskiego. Książę broniąc swojej niezależności rozpoczął budowę zamków na południowych i zachodnich granicach księstwa świdnicko-jaworskiego. W 1295 r. wojska czeskie, mając poparcie króla niemieckiego Adolfa I z Nassau, wkroczyły na ziemie księstwa. Król czeski w ten sposób próbował upomnieć się o spadek po księciu wrocławskim Henryku IV Prawym zmarłym w 1290 r. Jednak wojska czeskie zostały powstrzymane przez wojska jaworskie pod Kamienną Górą. Bolko I Surowy i Henryk V Gruby obawiając się agresywnej polityki Wacława II czeskiego podjęli interwencję dyplomatyczną w Rzymie, której efektem był dokument protekcyjny papieża Bonifacego VIII z dn. 1 II 1296 r. Papież wziął nim pod swoją opiekę księstwo świdnicko-jaworskie i wrocławsko-legnickie. W tym samym roku Bolko I Surowy obejmuje gród w Sobótce z nadania Henryka V Grubego (w zamian za opiekę nad jego małoletnimi synami: Bolesławem III Rozrzutnym, Henrykiem VI Dobrym i Władysławem).

 Księstwo świdnicko-jaworskie po przyłączeniu Sobótki w 1296 r.

Już w 1297 r. Bolko I Surowy zawarł porozumienie z Czechami. Natomiast 22 II 1296 r. zmarł Henryk V Gruby, a Bolko I Surowy objął rządy regencyjne (opiekuńcze) nad jego małoletnimi synami w księstwie wrocławsko-legnickim. Niechętny regencji księcia świdnickiego był Wrocław, który odmówił wpuszczenia władcy do miasta. Ten jednak dokonał wyłomu w murze miejskim i wkroczył do niego z wojskiem. Jeszcze w tym samym roku Bolko I Surowy podjął działania zbrojne przeciw Henrykowi III głogowskiemu i odzyskał Chojnów i Bolesławiec. W 1297 r. na wiecu książąt śląskich w Zwanowicach zawarto porozumienie między walczącymi stronami, potwierdzające zdobycze władcy świdnickiego na księciu głogowskim. Chojnów oddano synom Henryka V Grubego, a Bolesławiec włączono bezpośrednio do księstwa świdnicko-jaworskiego.

Księstwo świdnicko-jaworskie w latach 1296-1312

            Bolko I Surowy jako regent księstwa wrocławsko-legnickiego okazał się dobrym administratorem i gospodarzem, dzięki czemu w Roczniku krzeszowskim został nazwany „corona Silesiae”, czyli "korona całego Śląska". Stworzono system obwarowań broniących posiadłości dziedziczne księcia, jak i księstwa należącego do małoletnich bratanków. W 1300 r. Bolko I Surowy nie uznał koronacji Wacława II czeskiego na króla polski, a w 1301 r. podjął wspólnie z Henrykiem III głogowskim wyprawę zbrojną przeciw Czechom na Odolanów.

            Bolko I Surowy zmarł między 2 a 9 listopada 1301 r. i został pochowany w klasztorze w Krzeszowie, który stał się mauzoleum książąt piastowskich linii świdnicko-jaworskich.

Nagrobek Bolka I Surowego w Krzeszowie. Rekonstrukcja barwna oryginału.

Władca pozostawił po sobie trzech małoletnich synów: Bernarda, Henryka i Bolka. Rządy w ich imieniu objęła wdowa Beatrycze i jej brat Herman III margrabia brandenburski. Regencja w księstwie świdnicko-jaworskim trwała w latach 1301-1307, kiedy to w grudniu 1307 r. władzę przejął najstarszy z braci Bernard.

3. Podział księstwa świdnicko-jaworskiego. Między Polską, Luksemburgami a Wittelsbachami.

Wspólne rządy nad dziedzictwem Bolka I Surowego trwały do 1312 r., kiedy to w Jaworze władzę przejął Henryk I, a Bernard i Bolko II Młodszy wspólnie rządzili w księstwie świdnicko-ziębickim.

Księstwo Bernarda świdnickiego i księstwo Henryka I  jaworskiego


Bolko II Młodszy usamodzielnił się w księstwie ziębickim w 1322 r., chociaż otrzymał je już w 1315 r. W związku z powyższym księstwo świdnicko-jaworskie podzielił się na trzy dzielnice: księstwo jaworskie Henryka I, księstwo świdnickie Bernarda i księstwo ziębickie Bolka II Młodszego.

Księstwo świdnickie Bernarda, Księstwo jaworskie Henryka I i księstwo ziębickie Bolka II Młodszego.

Największym zagrożeniem dla niezależności księstwa świdnickiego i księstwa jaworskiego były w dalszym ciągu Czechy. Bernard świdnicki już w roku 1309/1310 zaaranżował małżeństwo swojej siostry Beatrycze z Ludwikiem IV Bawarskim księciem Dolnej Bawarii. Małżeństwo to związało księcia długoletnim sojuszem z Wittelsbachami, których nawet wsparł w 1322 r. w bitwie pod Mühldorf. Następnie w 1310 r. sam Bernard ożenił się z Kunegundą, córką Władysława I Łokietka księcia Polski. Ten zaś związek związał na stałe księcia z dworem polskim. Natomiast w latach 1324-1326 Bernard wydal dwie swoje córki za książąt głogowskiego i opolskiego. Porozumienia polityczne przypieczętowane związkami małżeńskimi miały na celu przede wszystkim wzmocnić i zachować niezależność księstwa świdnickiego wobec Czech rządzonych przez dynastię Luksemburską. Władca w 1322 r. przejął z rąk Bolesława III Rozrzutnego księcia brzesko-legnickiego Niemczę. Książę Bernard zmarł 6 V 1326 r., a władzę w dzielnicy świdnickiej przejęli jego synowie Bolko II Mały i Henryk II. Bracia sprawowali wspólne rządy i nie dokonali podziału księstwa, aby nie osłabiać swojej pozycji względem agresywnych Czech. Książęta świdniccy oparli się na sojuszu z Wittelsbachami i  królem Polski Władysławem I Łokietkiem. W 1331 r. Bolko II Mały zajął Głogów i Bytom Odrzański i występował tutaj jako opiekun swojej siostry Konstancji, wdowy po Przemku głogowskim. Książę stracił oba grody jeszcze w tym samym roku w czasie wojny polsko-czeskiej. Około roku 1337 przejął od stryja Bolka II Młodszego ziębickiego Dzierżoniów, a od 1338 r. Bolko II Mały znów władał Niemczą. Kolejne powiększenie księstwa świdnickiego nastąpiło w 1343 r. kiedy to odkupił od Mikołaja ziębickiego Sobótkę z okręgiem.

Księstwo świdnickie z podziałem na okręgi tzw. weichbild

Księstwo świdnickie z podziałem na okręgi tzw. weichbild


Księstwo jaworskie, aby móc zachować niezależność od Czech również musiało lawirować między Wittelsbachami, Luksemburgami a Polską. Henryk jaworski idąc za przykładem swojego starszego brata, stał w silnej opozycji do Jana Luksemburskiego. W 1316 r. książę poślubił Agnieszkę córkę Wacława II czeskiego (zm. w 1305 r.). Książę jaworski zajął przy poparciu teściowej Ryksy Elżbiety jej wdowią oprawę Hradec. Z terenu tych ziem Henryk jaworski wspierał opozycję przeciw nowemu królowi Czech Janowi Luksemburskiemu. W 1318 r. zawarł z nim porozumienie, na mocy którego Hradec wrócił w ręce króla czeskiego.

18 VIII 1319 r. zmarł bezpotomnie Waldemar margrabia brandenburski, a książę jaworski wystąpił z roszczeniami do spadku, jako syn Beatrycze brandenburskiej. Jeszcze w tym samym roku opanował wschodnie Łużyce ze Zgorzelcem, a zachodnią część Łużyc zajął król czeski. Teren ten stał się polem rywalizacji między Henrykiem jaworskim a Janem Luksemburskim. Jednak jeszcze w tym samym roku zawarto ugodę między Czechami a księstwem jaworskim i obie strony zachowały dotychczasowe zdobycze na terenie Łużyc. Henryk złożył hołd z Łużyc swojemu szwagrowi królowi niemieckiemu Ludwikowi IV Bawarskiemu z dynastii Wittelsbachów. Celem wzmocnienia swojej pozycji na terenie Łużyc książę 27 VII 1320 r. zawarł przymierz z innym pretendentem do spadku brandenburskiego, Warcisławem IV księciem wołogojskim, który opanował Marchię Wkrzańską i Marchię Nową. Jednak ostatecznie w 1337 r. Henryk I zrzekł się Łużyc na rzecz króla czeskiego, a w zamian otrzymał w dożywotnie władanie ziemię głogowską, ale nie stał się z tego tytułu lennikiem króla Czech, tylko występował jako niezależny władca. W 1346 r. zmarł Henryk I jaworski, a swoje księstwo przekazał bratankowi Bokowi II Małemu.
   

 
Księstwo Jaworskie z podziałem na okręgi tzw. weichbild